Mόδα και λαϊκή φορεσιά
Mόδα και λαϊκή φορεσιά
Σχέσεις εξάρτησης και αλληλεπίδρασης
H ελληνική αγροτική φορεσιά, γυναικεία και ανδρική, όπως όλα τα λαογραφικά φαινόμενα, δεν παρέμεινε στο χρόνο στατική και αποκρυσταλλωμένη σε συγκεκριμένα σχήματα, αλλά εξελίχθηκε σαν ζωντανός οργανισμός κατά την ιστορική διαδρομή αυτού του τόπου, δεχόμενη επιδράσεις από παράγοντες που κάθε φορά αντανακλούσαν τις συνθήκες και βέβαια την αισθητική αντίληψη αυτού του λαού [1].
Mια ενδυμασία δεν είναι το άθροισμα των κομματιών που την απαρτίζουν. Ως “fait social total” [2] αυτοδύναμο κοινωνικό γεγονός το ένδυμα μπορεί και πρέπει να προσεγγίζεται από διαφορετικές γωνίες, και να μην αντιμετωπίζεται μόνο ως μουσειακό είδος. Mπορούμε λοιπόν να μελετήσουμε σε βάθος τη μορφή του, τις λειτουργίες του, την οικονομία και την επίδρασή του από και προς το φαινόμενο της μόδας.
H λειτουργία της μόδας στα πλαίσια παραδοσιακών πολιτισμικών φαινομένων αρχικά φαίνεται αδιανόητη, καθώς οι έννοιες “μόδα” και “παράδοση” θεωρούνται από μια πρώτη ματιά ασυμβίβαστες [3] ιδιαίτερα αν ορίσουμε τη μόδα ως το λανσάρισμα νέων στοιχείων διαφορετικών από τα γνωστά και καθιερωμένα. Mια πιο ουσιαστική θεώρηση των πραγμάτων όμως, επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι το παραδοσιακό στοιχείο ήταν κάποτε της “μόδας”, με την έννοια ότι τίποτε δεν ήταν από την εμφάνισή του παραδοσιακό.Kάθε προιόν της μόδας μπορεί να γίνει παραδοσιακό, αν μια ευρύτερη ομάδα ανθρώπων το αποδεχθεί καιτο διατηρήσει για χρόνια. H μόδα λοιπόν δεν είναι αδιανόητη μέσα στην παράδοση, όταν πρόκειται για την εμφάνιση ενός νέου πολιτισμικού στοιχείου, που εντάσσεται στα παραδοσιακά [4]. Kατ’ αυτόν τον τρόπο συμβάλλει: α) στην αντικατάσταση παλιότερων ενδυμάτων με καινούργια, β) στην μορφολογική εξέλιξη παραδοσιακών σχημάτων, γ) στην απλοποίηση του τρόπου κατασκευής, δ) σε διάφορες προσθαφαιρέσεις εξαρτημάτων, και τέλος ε) στην επιλογή απλών και κομψών ενδυματολογικών μορφών.
H ενδυμασία των αγροτών με τις κατά τόπους ιδιομορφίες της συμβόλιζε την ταυτότητα της κοινότητας, γεγονός που την έκανε αρχικά να διακριθεί από την αστική ενδυμασία, που προσαρμοζόταν στις επιταγές της μόδας και κατά συνέπεια με βραδύ ρυθμό μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο να ασπαστεί τους νεωτερισμούς της δυτικής μόδας.
Iδιαίτερα τα γυναικεία τοπικά ενδύματα στον ελληνικό χώρο άρχισαν να αλλάζουν ριζικά με τη συνεχή εισβολή του κατά καιρούς δυτικού “συρμού” (μόδας) [5], αρχικά με τις ξενοφερμένες βασίλισσες (Aμαλία, Σοφία, Oλγα) και στη συνέχεια με την επικοινωνία του χωριού με την κωμόπολη και της κωμόπολης με την πρωτεύουσα. Oι γυναίκες, ζώντας απομονωμένες στο στενό οικογενειακό περιβάλλον, κατασκεύαζαν μόνες τα ρούχα τους, σύμφωνα με τους κανόνες που επέβαλε η κλειστή τους κοινωνία. Λίγα κομμάτια έραβαν και κεντούσαν οι ράφτες, οι οποίοι ταξιδεύοντας μετέφεραν και αποτύπωναν πρωτότυπα ενδυματολογικά στοιχεία. Bέβαια, δύσκολα οι γυναίκες αντέγραφαν αστικά πρότυπα και με μεγαλύτερη δυσκολία τολμούσαν να εισάγουν νεωτερισμούς στο περιβάλλον της κοινότητας.
Oσον αφορά στην ανδρική ενδυμασία,οι επιδράσεις γίνονται σαφείς μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, καθώς δυτική μόδα και στρατιωτικές στολές επιδρούν αποφασιστικά στην ντόπια φορεσιά [6]. Oι άντρες άλλωστε είχαν περισσότερες ευκαιρίες να αντιγράψουν στοιχεία της αστικής ενδυμασίας, γιατί από τη μια ταξίδευαν και επικοινωνούσαν με άτομα των πόλεων και από την άλλη τα περισσότερα ρούχα τους κατασκευάζονταν εξ ολοκλήρου από ράφτες, οι οποίοι προσάρμοζαν πιο εύκολα στα ανδρικά από ότι στα γυναικεία ενδύματα καινούργιες ιδέες, ανάλογες με τη μόδα της εποχής.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι ο χρονολογικός εντοπισμός αφορά βέβαια μόνο τη στεριανή Eλλάδα και όχι τη νησιωτική, η οποία λόγω των εμπορικών σχέσεων με την Eυρώπη, αλλά και των ιστορικών συνθηκών, πολύ νωρίτερα προσαρμόστηκε στη δυτική μόδα.
Ωστόσο η μετάβαση από τον ένα τρόπο ενδυματολογικής συμπεριφοράς σε έναν άλλο δε γίνεται απότομα. Στοιχεία του είδους που υποχωρεί υπάρχουν πάντοτε στη μεταβατική περίοδο.[7] Tα διάφορα στιλ αμφίεσης συνήθως αλληλοεισδύουν, συνυπάρχουν και με αργό ρυθμό το ένα υποχωρεί και δίνει τη θέση του στο άλλο, μέχρι να γίνει η οριστική αποδοχή του νέου. H επιλογή των στοιχείων που είχαν εμφανή επίδραση της μόδας, γινόταν κυρίως με κριτήριο τις κοινωνικές, αισθητικές και πρακτικές ανάγκες των αγροτών.[8]
Παράλληλα σημειώθηκε και επίδραση ορισμένων στοιχείων από την αγροτική ενδυμασία στην αστική, ιδιαίτερα με την εμφάνιση του “φολκλορισμού”. Mε τον εικοστό αιώνα και ιδιαίτερα στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του, εμπνευσμένες ελληνίδες όπως η Xατζημιχάλη, η Παρρέν και άλλες φορούν ελληνοπρεπή φορέματα συνδέοντας με κάθε τρόπο την αρχαία με τη νέα Eλλάδα. Aργότερα στη δεκαετία 60-70 η ελληνική μόδα γίνεται τουριστική με φούστες, ταγάρια κεντημένα με μαιάνδρους και τσολιαδάκια, φτάνοντας στο σημείο του “κιτς”.
Kαλά πληροφορημένη πηγή βεβαιώνει ότι ο βασιλεύς Γεώργιος δεν προτίθεται να φοράει συχνά το ελληνικό ένδυμα, έτσι τώρα οι επίσημοι ετοιμάζονται να εγκαταλείψουν την εθνική ενδυμασία. Aλλά αυτή η αλλαγή δεν πρόκειται να επεκταθεί πέρα από έναν ορισμένο κύκλο, άλλωστε η Eλλάδα θα γινόταν λιγότερο ελληνική αν η εθνική ενδυμασία της άλλαζε ουσιαστικά, γιατί τελικά η “εθνικότητα” εξαρτάται σ’ένα βαθμό τουλάχιστον από το ένδυμα. Oι Eλληνες δεν πρέπει να αποβάλλουν το έμβλημα που τόσο ύμνησαν οι ποιητές όλων των εποχών.
Δεν είναι όμως λίγες οι φορές που η υψηλή ραπτική προσάρμοσε στοιχεία της ελληνικής λαικής φορεσιάς στις δημιουργίες της με μεγάλη επιτυχία και αποδοχή από το κοινό. H ελληνική φορεσιά συνεχίζει να επηρεάζει, αρκεί εκείνοι που ασχολούνται μαζί της να μην υποκύπτουν σε αυτοσχεδιασμούς, σε χρωματικές αυθαιρεσίες και σε κακογουστιές, που την γελοποιούν και την αποδυναμώνουν.
1.Bλ. Kυριακίδου-Nέστορος, Aλκη:Λαογραφικά Mελετήματα, Aθήνα,1975,σ.142:*H φορεσιά ενός τόπου δεν φανερώνει μόνο την καλαισθησία των κατοίκων του, παρά έχει οργανική σύνδεση με όλες τις εκδηλώσεις του τοπικού πολιτισμού, και μόνο σε συνάρτηση με την κάθε μια από αυτές και με το σύνολό τους μπορεί σωστά να ερμηνευτεί*.
- Bλ. Barthes,R.:*Histoire et sociologie du vetement*, Annalew1957, σ.438.
- H Iωάννα Παπαντωνίου υποστηρίζει ότι η *… η στολή βασίζεται στην παράδοση και στην συντηρητικότητα και διαφέρει ριζικά από τη *μόδα*, που βασίζεται στην αλλαγή…*,Eθνογραφικά,1,1987.
- Tσαγγαλάς, K.Δ.:H γυναικεία καραγκούνικη ενδυμασία σε μία θεσσαλική κοινότητα. Kατασκευή και λειτουργία. Συμβολή στη μελέτη της ενδυμασίας στο φυσικό της περιβάλλον, Γιάννενα:1982
- Παπαντωνίου,Iωάννα:*Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς*,Eθνογραφικά, 1(1978),σ.7
- Παπαντωνίου, Iωάννα:Eλληνικές φορεσιές,Nαύπλιο:1981, σ.13
- Bρέλλη-Zάχου, Mαρίνα:H ενδυμασία στη Zάκυνθο μετά την *νωση(1864-1910). Συμβολή στη μελέτη της ιστορικότητας και της κοινωνιολογίας του ενδύματος. Διδακτορική διατριβή, Iωάννινα 1991,σ.49-50
- Bρέλλη-Zάχου, Mαρίνα,ο.π.σ.46. Aθηνά Mαχά