Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

 

Στέλλα Μανδαλάκη – Σπανού

 

Η ανακοίνωση αυτή αποτελεί μια προσπάθεια εικονογραφικής προσέγγισης του μινωικού χορού, χωρίς να επεκτείνεται στη μεταγενέστερη ιστορική περίοδο. Με το πρόβλημα του μινωικού χορού ασχολήθηκε αρχικά ο Evans στο μνημειώδες έργο του Palace of Minos (1), όπου τον συνέδεσε εξαρχής με τη θρησκεία. Έκτοτε, όλοι οι θρησκειολόγοι (2) που ασχολήθηκαν με τη μινωική θρησκεία, αναφέρθηκαν ευκαιριακά στο μινωικό χορό, δίνοντας έμφαση κυρίως στον κύκλιο και το λεγόμενο «οργιαστικό», που τεκμηριώνονταν καλύτερα από τα ίδια τα ευρήματα. Μια πρώτη σοβαρή προσπάθεια προσέγγισης του φαινομένου, με τη βοήθεια μεταγενέστερων γραπτών πηγών, επιχειρήθηκε από τη L. Lawler (3) σε μια σειρά άρθρων, όπου ταυτόχρονα εγκαινιάστηκε η χρήση ανθρωπολογικών-κοινωνιολογικών παρατηρήσεων, προκειμένου να ερμηνευθούν τα ορχηστικά σχήματα. Οι υπόλοιποι μελετητές του χορού (4) ασχολήθηκαν κυρίως με το χορό των ιστορικών χρόνων, για τον οποίο οι αρχαιολογικές και οι φιλολογικές πηγές αφθονούν (παραστάσεις σε αγγεία, ειδώλεια, αγάλματα, επιγραφές). Η απουσία ειδικών μελετών του μινωικού χορού εξηγείται προφανώς από ένα μικρό αριθμό σαφών, ευανάγνωστων αρχαιολογικών παραστάσεων. Οι βεβαιωμένες ορχηστικές σκηνές είναι πράγματι ελάχιστες και γνωστές σε όλους που ασχολούνται με το χορό γενικότερα. Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα ειδώλια του Παλαικάστρου και του Καμηλάρη (5) με απεικόνιση κύκλιου χορού, η μικρογραφική τοιχογραφία χορού σε ιερό άλσος από την Κνωσσό (Sacred Grove and Dance), τα χρυσά δακτυλίδια με τον αποκαλούμενο «οργιαστικό» χορό, το ρυτό των θεριστών, η λίθινη σαρκοφάγος και η τοιχογραφία με μουσικό από την Αγία Τριάδα. Υποθέσεις και για πολλές άλλες παραστάσεις εκφράζονται ευκαιριακά από διάφορους μελετητές (6).

Παρά την έλλειψη βεβαιωμένων αρχαιολογικών τεκμηρίων, αρκετές ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι όχι μόνο τελούνταν η όρχηση στη μινωική εποχή, αλλά ήταν απαραίτητο στοιχείο κάθε μορφής τελετουργίας. Οι μεταγενέστερες γραπτές μαρτυρίες από τον Όμηρο ως τον Αθήναιο (7) οδηγούν αρχικά προς αυτή την κατεύθυνση. Παντού οι Κρήτες μνημονεύονται ως άριστοι χορευτές με μακρόχρονη παράδοση, που ξεκινά από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια. Παράλληλα η σχέση και η άμεση επίδραση της Ανατολής και της Αιγύπτου στη διαμόρφωση του μινωικού πολιτισμού, δεν μπορεί να μην επηρέασε και το χώρο της τελετής. Για την Αίγυπτο τουλάχιστον διαθέτουμε βεβαιωμένες αρχαιολογικές και σύγχρονες γραπτές μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν την τέλεση της όρχησης και τη διάκριση διαφορετικών χορών και σχημάτων (8). Γι’ αυτό πρέπει να μελετήσουμε ξανά με νέα κριτήρια τις παραστάσεις, να διακρίνουμε εικονογραφικούς τύπους όρχησης και τέλος με τη βοήθεια των μεταγενέστερων πηγών να μπορέσουμε ίσως ν’ αναγνωρίσουμε γνωστά ορχηστικά σχήματα. Στην προσπάθεια αυτή θα εξετάσουμε ειδώλια, τοιχογραφίες, αγγεία, σαρκοφάγους, δακτυλίδια, σφραγίδες, σφραγίσματα.

Το υλικό μπορεί να ταξινομηθεί αρχικά σε τρεις κύριες ενότητες, η καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει περισσότερους εικονογραφικούς τύπους. Η πρώτη μεγάλη ενότητα είναι η καθαυτό όρχηση. Σ’ αυτήν εντάσσονται εικονογραφικοί τύποι με έντονα κινούμενες μορφές, ελεύθερα διαταγμένες στο χώρο, που εκτελούν διαφορετικές κινήσεις και χειρονομίες. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην πομπική όρχηση. Εδώ οι μορφές χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ομοιογένεια στάσεων και κινήσεων. Ακολουθούν η μία πίσω από την άλλη και δίνουν την εντύπωση αργού, σοβαρού, τελετουργικού βηματισμού. Στην τρίτη ενότητα εντάσσονται παραστάσεις ανθρώπινων μορφών με ζωόμορφα κεφάλια που ερμηνεύονται συνήθως ως ιερείς ή λάτρεις που χορεύουν φέροντας προσωπεία.

 

Ι. ΌΡΧΗΣΗ

1. Όρχηση με κλειστή κυκλική διάταξη (κύκλιος χορός)

Μνημεία: Ειδώλιο Παλαικάστρου, ειδώλιο Καμηλάρη (9) (πιν. Ια).

Είναι ίσως ο πιο γνωστός εικονογραφικός ορχηστικός τύπος της μινωικής Κρήτης. Οι μορφές εκτελούν κλειστό κύκλιο χορό. Υψώνουν τα χέρια στο ύψος των ώμων και κρατιούνται μεταξύ τους. Και τα δύο φύλα μπορούν να συμμετάσχουν στην όρχηση, ποτέ όμως ανάμεικτα. Στο ειδώλιο από Καμηλάρη ορχούνται μόνο άνδρες, ενώ σ’ εκείνο του Παλαικάστρου μόνο γυναίκες. Η αίσθηση του κύκλου τονίζεται περισσότερο με την κυκλική βάση πάνω στην οποία κινούνται οι μορφές και προφανώς υποδηλώνει το χώρο που τελείται ο χορός. Πρόσφατα ο Warren ανακάλυψε τρεις κτίστες κυκλικές πλατφόρμες στην Κνωσό που τις ταύτισε με χοροστάσι (10). Η σχέση με τη θρησκεία υποδηλώνεται και στα δύο ειδώλια με τα ιερά κέρατα και το περιστέρι. Στο ειδώλιο από το Παλαίκαστρο στο κέντρο του κέντρου εικονίζεται γυναίκα που παίζει λύρα. Σημειώνεται ότι αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα γυναίκας μουσικού στις κρητομυκηναϊκές παραστάσεις. Μ’ αυτό τον τρόπο προφανώς υποδηλώνεται η απαγόρευση συμμετοχής του άλλου φύλου στον ίδιο κύκλο.

Στον τύπο αυτό του κύκλιου χορού πολλοί μελετητές εντάσσουν παράσταση τριών γυναικών σε παλαιοανακτορική φιάλη από τη Φαιστό (11). Οι μορφές πρόκειται πράγματι για χορό και μάλιστα κύκλιο.

2. Όρχηση ως επιμέρους στοιχείο δημόσιων τελετών

Μνημεία: μικρογραφική τοιχογραφία χορού σε ιερό άλσος από Κνωσό (12) (πιν. Ιια).

Στη μικρογραφική τοιχογραφία της Κνωσού το ορχηστικό μέρος αποτελεί τμήμα της σύνθεσης και μάλιστα όχι το κεντρικό. Η δράση και το επίκεντρο της τελετής βρίσκεται στο αριστερό τμήμα της παράστασης, που δυστυχώς δε σώζεται. Στην όρχηση συμμετέχουν αποκλειστικά γυναίκες που φέρουν πλούσιες μινωικές εσθήτες και περικόρμια. Η διάταξή τους στο χώρο φαίνεται ελεύθερη, σε δύο υποτυπώδεις παράλληλες σειρές. Ο Evans θεώρησε τη διάταξή τους μαιανδροειδή, μιμούμενη τη μορφή του λαβύρινθου (13), ενώ η Lawler διέκρινε σ’ αυτήν το ορχηστικό σχήμα του κρίνου (14). Ωστόσο, η εντύπωση που δημιουργείται δεν υποτάσσεται σ’ ένα συγκεκριμένο σχηματισμό. Δύο τουλάχιστον από τις μορφές βλέπουν προς τα δεξιά ενώ οι υπόλοιπες είναι στραμμένες προς τ’ αριστερά και άλλες δύο υψώνουν το αριστερό χέρι ενώ οι υπόλοιπες υψώνουν το δεξί. Ίσως η όλη σκηνή να απεικονίζει προετοιμασία για το χορό που θα επακολουθήσει στο χαμένο αριστερό τμήμα της παράστασης, γεγονός που εξηγεί τις διαφοροποιήσεις  (15). Αυτό ακριβώς το προ-ορχηστικό στάδιο, νομίζω, ήθελε να συλλάβει ο καλλιτέχνης και όχι ένα συγκεκριμένο ορχηστικό σχηματισμό.

Σ’ αυτήν την τοιχογραφία και σε μια ακόμα της ίδιας τεχνικής – το τριμερές ιερό – όχι μόνο απεικονίζεται κοινό, αλλά καταλαμβάνει μεγάλο τμήμα της σύνθεσης. Το στοιχείο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί πιστοποιείται η τέλεση της όρχησης δημόσια, προφανώς σε σημαντικές θρησκευτικές γιορτές. Διαφαίνεται επίσης ότι οι θεατές είχαν συγκεκριμένη διάταξη, ανάλογα με την ιδιότητά τους. Έτσι, στο δεξιό τμήμα της σωζόμενης παράστασης διακρίνονται όρθιοι ολόσωμοι άνδρες που άλλοι σερβίρουν και άλλοι κρατούν ακόντια. Οι ομάδες αυτές διαφοροποιούνται από το υπόλοιπο κοινό. Ο τόπος τέλεσης της δημόσιας γιορτής ταυτίζεται από τους περισσότερους μελετητές με τον ανοιχτό υπαίθριο χώρο της δυτικής αυλής ή της ΒΔ πτέρυγας του ανακτόρου της Κνωσού (16).

3. Όρχηση οργιαστική

Μ’ αυτό τον όρο χαρακτηρίζεται στη βιβλιογραφία συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος που αποτελείται πάντα από τα ίδια βασικά στοιχεία.

Μνημεία: Χρυσά δακτυλίδια (17) Καλυβίων, Αρχανών (πιν. Ιβ), Σελλοπούλου (πιν. Ιθ). Παρόμοια αναφέρονται από την ηπειρωτική Ελλάδα (18). Σφραγίσματα (19) που προέρχονται από χρυσά δακτυλίδια: Αγίας Τριάδας 522, 523, 595-596 Μ.Η. Σφραγίδες: δύο από το Στρωματογραφικό μουσείο Κνωσού.

Τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τον εικονογραφικό τύπο είναι τα εξής (21): α) δένδρο αναφυόμενο πίσω από κτίσμα που ερμηνεύεται ως βωμός, ιερός ή περίβολος, β) βαίτυλος ή λίθοι σε σχέση με το δέντρο ή μακριά απ’ αυτό. Μερικές φορές αντί για βαίκυλο εικονίζεται πάλι ιερό κτίσμα, γ) τρεις ανθρώπινες μορφές και των δύο φύλων εκτελούν διαφορετικές κινήσεις. Η μια αγκαλιάζει το βαίτυλο, η άλλη τραβά κλαδί του δέντρου και η κεντρική ορχείται. Σπάνια εικονίζονται και οι τρεις μορφές (π.χ. δακτυλίδι Αρχανών), άλλοτε διακρίνονται μόνο δύο κι άλλοτε μόνο μία. Μερικές φορές πάλι εικονίζεται μόνο βαίτυλος, χωρίς δένδρο (π.χ. σφραγ. 595-596 Αγ. Τριάδας, σφραγίδες από Στρωματογραφικό Κνωσού). Η λατρεία βαίτυλου και ιερού δέντρου συναντάται και στις θρησκείες της Ανατολής (22), όπως επίσης σε δρώμενα πρωτόγονων κοινωνιών. Η συμμετοχή διαβαθμίζεται (23). Συνήθως τέτοιες τελετουργίες εντάσσονται στον κύκλο της βλαστήσεως και στοχεύουν στη γονιμότητα της γης. Φαίνεται ότι στη μινωική Κρήτη δεν ήταν άγνωστη η εκστατική όρχηση, ίσως μιμητική κάποιου μυθικού δρώμενου. Η Lawler μάλιστα θεωρεί ότι ο χορός των ναυτικών που αναφέρεται στις πηγές, έχει μινωική καταγωγή και εικονίζεται στις παραστάσεις των δακτυλιδιών με οργιαστικό χορό (24).

4. Όρχηση με φίδια

Μνημεία: θεές των όφεων Κνωσού (25).

Το φίδι στη μινωική εποχή θεωρούνταν ιερό και εκτρέφονταν συστηματικά (26). Τα ειδώλια που απεικονίζουν γυναικείες μορφές (ιέρειες ή θεότητες) με φίδια στα χέρια, υποδηλώνουν προφανώς την ύπαρξη ενός είδους εκστατικής όρχησης χθόνιου περιεχόμενου. Ο εκστατικός χαρακτήρας του χορού τεκμηριώνεται με τη χρήση φιδιών από τις Μαινάδες κατά τη διάρκεια διονυσιακών τελετών σε παραστάσεις κλασσικών αγγείων (27). Τονίζεται εδώ η αποκλειστική συμμετοχή γυναικών στην τέλεση της όρχησης, ενώ στον οργιαστικό χορό που αναλύσαμε πιο πάνω, οι άνδρες συμμετέχουν κατά μεγάλο βαθμό στα δρώμενα. Η ειδοποιός αυτή διαφορά προφανώς υποδηλώνει ότι ο χορός με φίδια είχε διαφορετικό τυπικό και περιεχόμενο.

5. Όρχηση «επιφάνειας» θεότητας

Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται το χρυσό δακτυλίδι των Ισοπάτων (28) (πιν. Ιγ), όπου σύμφωνα με τις απόψεις των περισσότερων ερευνητών, εικονίζεται παράσταση οργιαστικού χορού με σκοπό την επιφάνεια της θεότητας, η οποία και πραγματοποιείται (29). Η σκηνή αναπαριστά τις τελετουργικές κινήσεις των ορχουμένων μετά την επίτευξη της επιφάνειας. Η επιφανειακή θεότητα δηλώνεται αιωρούμενη σε μικρότερη κλίμακα.

6. Όρχηση ακροβατική

Μνημεία: Ξίφος Μαλλίων (30), σφραγίδα Κνωσού (πιν. Ιδ). Σφραγίδα με το ίδιο θέμα είναι γνωστή και από τις Μυκήνες (31).

Όσο κι αν σήμερα η ένταξη των ακροβατικών στα πλαίσια της όρχησης ξενίζει, στην αρχαιότητα οι ακροβάτες θεωρούνταν χορευτές και αναφέρονται συχνά σε συμπόσια (32). Στην αρχαία Αίγυπτο μάλιστα η έννοια του χορού δηλώνονταν στη γραφή με το ιδεόγραμμα του ακροβάτη (33). Αρκετά συχνά εικονίζονται επίσης χορευτές – ακροβάτες σε παραστάσεις, ιδίως σε νεκρικές ή θρησκευτικές πομπές (34). Αλλά και στον Όμηρο, στην περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα, μνημονεύεται οι κυβιστητήρες που σέρνουν το χορό στο χοροστάσι της Αριάδνης (35).

Στη μινωική Κρήτη δεν είμαστε σε θέση ακόμα να προσδιορίσουμε με σαφήνεια το περιεχόμενο της ακροβατικής όρχησης και τη σχέση της με τα δρώμενα, όπως στην Αίγυπτο. Λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη τον τελετουργικό χαρακτήρα των ταυροκαθαψίων, όπου η ταυροκαθάπτες εκτελούν ανάλογες ακροβατικές κινήσεις, μπορούμε να θεωρήσουμε άμεση σχέση με το χώρο της θρησκείας. Τα ακροβατικά τελούνταν σε υπαίθριο χώρο. Αν μάλιστα τα λουλούδια που δηλώνουν το τοπίο είναι παπυρόσχημα, τότε η επίδραση της Αιγύπτου στη διαμόρφωση του χορού είναι προφανής.

7. Όρχηση με εμβλήματα (attributa)

Μνημεία: Σφραγίσμα Αγ. Τριάδας 485 Μ.Η. (36) (πιν. Ιη), σφραγίδα από Βάθεια. Σφραγίδα από ανάλογο θέμα προέρχεται από το Βαφειό (37).

Μόνο το σφράγισμα της Αγίας Τριάδας εικονίζονται τρεις μορφές, ενώ στις σφραγίδες εικονίζεται μια μορφή. Στο σφράγισμα της Αγίας Τριάδας οι μορφές είναι ελεύθερα διαταγμένες στο χώρο. Εκείνη στο δεξιό τμήμα της παράστασης φέρει και τα δύο χέρια μακριά ράβδο (;) μπροστά στο στήθος. Οι άλλες δύο κινούν έντονα τα χέρια. Η κεντρική μορφή φέρει μινωική εσθήτα με οριζόντιες πτυχώσεις, ενώ οι άλλες δύο το «σακκόσχημο» ένδυμα που συναντάται και στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας. Κωνικό κάλυμμα κεφαλής διακρίνεται επίσης στην κεντρική και τη δεξιά μορφή, οι ακραίες μορφές είναι  προφανώς άνδρες, η κεντρική ίσως γυναίκα. Ο χώρος δεν δηλώνεται.

Η ανδρική μορφή που απεικονίζεται στη σφραγίδα από τη Βάθεια φέρει μακρύ ποδήρες ένδυμα με οριζόντιες και λοξές ταινίες. Κρατά επίσης ένα είδος πέλεκυ (38) και ενώ προχωρεί προς τ’ αριστερά, στρέφει το κεφάλι δεξιά.

Η γυναικεία μορφή στη σφραγίδα του Βαφειού φέρει εσθήτα από δέρμα και στα υψωμένα χέρια της διακρίνονται δύο ραβδιά (;). Ο Evans τα θεωρεί αυλούς (39) και ερμηνεύει τη μορφή ως χορεύτρια εκστατικού χορού. Η συσχέτιση του χορού με συγκεκριμένες τελετές, όπως σε άλλες περιπτώσεις, είναι μάλλον αδύνατη λόγω ελλείψεως επαρκών στοιχείων.

 

ΙΙ. ΠΟΜΠΙΚΗ ΌΡΧΗΣΗ

Μνημεία με σαφείς παραστάσεις πομπών που συνοδεύονται από μουσικά όργανα, σώζονται ελάχιστα από τη μινωική Κρήτη.

1. Πομπές με προσφορές.

Μνημεία: Πομπική τοιχογραφία Κνωσού (40), τοιχογραφία Αγίας Τριάδας, τμήμα ρυτού από Κνωσό (πιν. Ιε). Ανάλογες πομπικές τοιχογραφίες προέρχονται κι από την ηπειρωτική Ελλάδα (41).

Στη γνωστή πομπική τοιχογραφία από την Κνωσό που διακοσμούσε το διάδρομο της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου, εικονίζονται ανδρικές μορφές σε σειρά που φέρουν αγγεία ως προσφορές σε γυναικεία θεότητα ή ιέρεια. Πρόσφατα, ο Μπουλώτης, βασιζόμενος σε παλιά υπόθεση του Evans, απέδειξε ότι η θεότητα αποδέχεται ιερό ένδυμα (42). Δυστυχώς ο αποσπασματικός χαρακτήρας της τοιχογραφίας δεν επιτρέπει λεπτομερειακές αναλύσεις. Ο Evans ωστόσο, βασιζόμενος σε ενδυματολογικές διαφορές, υπέθεσε ότι στην πομπή δεν συμμετέχουν μόνοι νέοι με προσφορές, αλλά και μουσικοί (43). Στο τμήμα αυτό της σύνθεσης η διευθέτηση των μορφών είναι πυκνή και οι παρυφές των ενδυμάτων προδίδουν ποδήρεις χιτώνες. Ανάλογο ένδυμα φορούν οι μουσικοί σε άλλες παραστάσεις (π.χ. σαρκοφάγος Αγίας Τριάδας). Φαίνεται λοιπόν πολύ πιθανό ότι η πομπή συνοδεύονταν με υπόκρουση μουσικών  οργάνων  (44).

Στο τμήμα του στεάτινου ρυτού από την Κνωσό εικονίζονται δύο ανδρικές μορφές που απέχουν αρκετά μεταξύ τους και φέρουν φιάλες προτείνοντας τα χέρια. Η κίνηση είναι πανομοιότυπη. Ο κορμός έχει τη χαρακτηριστική κάμψη που συναντάται στα ειδώλια των λάτρεων, πράγμα που ίσως σημαίνει συμμετοχή σε θρησκευτική πομπή, ανάλογη μ’ εκείνη της πομπικής τοιχογραφίας της Κνωσού.

Στην τοιχογραφία της Αγίας Τριάδας που σώζεται κι αυτή αποσπασματικά, διακρίνεται μουσικός με το χαρακτηριστικό ποδήρη χιτώνα που φέρει λύρα. Πίσω απ’ αυτόν, άλλη μορφή ενδεδυμένη με τον ίδιο τρόπο, φέρει δύο κάδους περασμένους σε ραβδί. Η σκηνή θυμίζει τμήμα από τη θυσία του ταύρου στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας και συγκεκριμένα το άδειασμα του αίματος σε κάδους. Ίσως λοιπόν η πομπή που εξετάζεται να έχει ανάλογο χαρακτήρα, να έπεται δηλαδή της θυσίας.

Ως πομπές θα μπορούσαν ίσως να θεωρηθούν παραστάσεις σφραγίδων και σφραγισμάτων με γυναικείες μορφές που φέρουν ένδυμα ή πέλεκυ (45).

2. Στρατιωτικές πομπές.

Μνημεία: σφραγίσματα Κνωσού (46) 362, 260, Μ.Η. (πιν. Ιζ). Σφραγίδα από νεκρόπολη Μαυροσπήλιου 1315 Μ.Η.

Φαίνεται ότι στη μινωική Κρήτη συνηθιζόταν πομπές στρατιωτών με οκτώσχημες ασπίδες, κράνη και δόρατα. Αυτό δε σημαίνει κατ’ ανάγκη αντίφαση με τον ειρηνικό χαρακτήρα του μινωικού πολιτισμού, αφού στρατιωτικές πομπές τελούνταν για επίδειξη δύναμης ή για σεβασμό και τιμή προς τους νεκρούς (47).

3. Πομπές νεκρικές

Οι μινωικές λάρνακες σπάνια διακοσμούνται με εικονογραφικές παραστάσεις, σε αντίθεση με τις μυκηναϊκές. Οι ορχηστικές σκηνές είναι κυρίως δύο ειδών: πομπές θρηνωδών, πομπές αρμάτων. Ωστόσο σώζονται και ορισμένες παραστάσεις που δεν εντάσσονται σ’ αυτές τις κατηγορίες.

Μνημεία: Σαρκοφάγοι Αγίας Τριάδας (48) (πιν. Ιιβ), Μιλάτου, Κνωσού, Επισκοπής Ιεράπετρας, Ζαφέρ Παπούρας.

Εκτός από τη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας όπου παρίστανται άρματα στις δύο στενές πλευρές, παρόμοιες πομπές αρμάτων διακρίνονται στη σαρκοφάγο από Ζαφέρ Παπούρα και σ’ εκείνη από Επισκοπή Ιεράπετρας (49). Στην τελευταία, έξι αντρικές μορφές βρίσκονται στο άρμα και ανάμεσά τους υψώνεται  στειλεός που απολήγει σε κυκλικό δίσκο. Ίσως πρόκειται για τελετουργικό λάβαρο που χρησίμευε στις νεκρώσιμες ακολουθίες (50).

Μόνο στη σαρκοφάγο από την Κνωσό, όπου εικονίζονται δύο γυναίκες μέσα σε πλαίσια στη μια μακριά πλευρά, υποδηλώνεται θρήνος. Οι χειρονομίες είναι ανάλογες μ’ εκείνες των θρηνωδών σε σαρκοφάγους της ηπειρωτικής Ελλάδας (51). Τα μαλλιά επίσης ατημέλητα, πέφτουν στους ώμους και στην πρώτη γυναικεία μορφή διακρίνεται ξέπλεκος βόστρυχος μπροστά στο πρόσωπο.

Στις μακριές πλευρές της σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας, οι νεκρικές θυσίες που εικονίζονται, συνοδεύονται με λύρα και δίαυλο. Η μουσική υπόκρουση προφανώς υπέβαλε ρυθμικές τελετουργικές κινήσεις στις γυναίκες που τελούσαν τις θυσίες.

Τέλος στη σαρκοφάγο της Μιλάτου, όπου εικονίζεται ανδρική μορφή με οκτώσχημη ασπίδα, ο Glotz (52) υπέθεσε χορό Κουρητών. Ωστόσο, τα στοιχεία δεν είναι επαρκή για μια τέτοια ταύτιση.

4. Πομπές αγροτικού χαρακτήρα.

Μοναδικό μνημείο αποτελεί για την περίπτωση αυτή το ρυτό της Αγίας Τριάδας (πιν. Ικ) με τη σκηνή των θεριστών (53). Η πομπή είναι πολυπρόσωπη και έχει συγκεκριμένη ευδιάκριτη διάρθρωση. Προηγείται ένας ηλικιωμένος άνδρας που φέρει περίεργο φολιδωτό ένδυμα και ράβδο. Ακολουθούν ανά δύο οι γεωργοί κρατώντας ψηλά τα θρινάκια που περιπλέκονται. Στη μέση διακρίνεται η χορωδία που συνίσταται από τέσσερις άνδρες, ο ένας από τους οποίους παίζει σείστρο, ενώ όλοι τραγουδούν.

 

ΙΙΙ. ΧΟΡΟΙ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΖΩΩΝ

Σε πολλές μινωικές σφραγίδες και σφραγίσματα, ιδίως σ’ εκείνα από τη Ζάκρο (54), εικονίζονται τερατόμορφα όντα που ερμηνεύονται συνήθως ως φανταστικές επινοήσεις του καλλιτέχνη. Σε μερικές περιπτώσεις ωστόσο, οι μορφές είναι καθ’ όλα ανθρώπινες και μόνο το κεφάλι πτηνόσχημο ή ζωόμορφο (π.χ. σφραγίδα από Κνωσό 1411 Μ.Η. (55) (πιν. Ιι), σφράγισμα από Χανιά 2097 (πιν. Ιιγ). Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ίσως πρόκειται για ιερείς ή πιστούς που εκτελούν ορχηστικά δρώμενα φορώντας προσωπεία ζώων (56). Χοροί ζώων τελούνταν και στην Ανατολή (57), όπως επίσης στους μεταγενέστερους ιστορικούς χρόνους (58).

Από τα παραπάνω, έγινε νομίζω σαφές ότι η όρχηση στη μινωική εποχή αποτελούσε βασικό στοιχείο των τελετών και εκδηλωνόταν με ποικιλία ορχηστικών σχημάτων, ανάλογα με την περίσταση. Όλοι οι εικονογραφικοί τύποι που εξετάστηκαν δεν είναι πάντα διαφορετικοί χοροί. Μερικοί απ’ αυτούς που διαφοροποιούνται ελάχιστα, απεικονίζουν παρεμφερείς σχηματισμούς του ίδιου χορού. Και αυτοί ωστόσο που φαίνονται να διαφέρουν σημαντικά, ίσως συνανήκουν στην ίδια ορχηστική διαδικασία.

 

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΑΑ:                          Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών.

Acta Ath-4o:               Fuction of the Minoan Palaces, Proceedings of the Fourth International Symposium at ths Swedish Institute in Athens, 10-16 June 1984, edited by Hagg-Marinatos 1987.

AJA:                            American Journal of Archaeology

Annuario:                    Annuario della regia scuola Archaeologica di Atene

BSA:                           Annual of the British School of Athens.

CMS:                           Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel

JHS:                            Journal of Hellenic Studies

PM:                             A.J. Evans, The Palace of Minos at Knossos, vol. I-IV, London 1921-36

SIMA:                         Studies in Mediterranean Archaeology

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Η ανακοίνωση είναι μια περιληπτική παρουσίαση της προβληματικής της διδακτορικής μου διατριβής «Ορχηστικές και συναφείς παραστάσεις της μινωικής Κρήτης», που εκπονείται στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Αθανάσιο Παπαδόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση, καθώς και τον καθηγητή κ. Γιάννη Σακελλάρη για τις χρήσιμες υποδείξεις στην πορεία της έρευνας. Θερμά ευχαριστώ τον καθηγητή κ. Άλκη Ράφτη για την ενθάρρυνσή του να συμμετάσχω στο συνέδριο.

1. PM III, The Miniature Frescoes: 2, Sacred in Prehistoric Times, (Berkeley and Los Angeles 1942), 37, 39, 40, 48. C. Picard. Les relegions Prehelleniques, (Paris 1948), 122, 191-3, 210 M.P. Nilsson, The Minoan Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion, (Lund 1950), 183, 286, 269, 275, 279, 342, 349. G. Glotz , La Civilisation Eqeenne, (Paris 1952), 316-7, 333-346. A. C. Vaugham, Minoan Dances in The House of the Double Axe, (England 1960), 153-160. S. Hood, The Minoans, (London 1971), 137-139. P. Warren, Minoan Religion as Ritual Action in New Approaches in Minoan Religion, (Gothenburg University, October 1986), 14-18, 26.
2. L. B. Lawler, The Dance in Ancient Crete, Studies presented to David Moore Robinson, (Washington University 1951), με αναφορά προηγούμενων άρθρων γα το χορό. Της ίδιας, The Dance in Ancient Greece, (London 1964). [Ελληνική μετάφραση. Ο χορός στην Αρχαία Ελλάδα, έκδοση εκπολιτιστικού σωματείου ελληνικών χορών, Αθήνα 1984].
3. Για μια βιβλιογραφία του χορού γενικότερα βλ. Άλκης Ράφτης, Ο κόσμος του ελληνικού χορού, (Αθήνα 1985) 233-235.
4. Ειδ. Καμηλάρη: D. Levi, “La tomba a tholos di Kamilari presso a Festos” Annuario 39-40 (1961-62) 139-45, fig, 174a-b. Ειδ. Παλαιοκάστρου: R.M. Dawkins, “Excavations at Palaikastro III” BSA 10 (1903-4) 216-25, fig. 6. Τοιχ. Κνωσσού: Evans, ο.π. (1) 66-69, pl xviii. Δακτ. Καλυβίων L. Savignoni, «Scavi e Scoperte nella Necropoli di Phaestos” Monumenti Antichi 14 (1904) 577-85, fig. 50 Δακτ. Αρχανών: J.A. Sakellarakis, “Minoan Cemeteries at Arkhanes” Archaeology 20 (1967) 280 fig. 13. Δακτ. Σελλοπούλου: Popham M & H.W. Catling, “Sellopoulou Tombs 3 and 4. Two Minoan Graves near Knossos” BSA 69 (1974) 1985-258. Ρυτό θεριστών: J. Forsdyke, “The Harvester Vase of Hagia Triada” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 17 (1954), 1-9 Σαρκοφ. Αγ. Τριάδας: R. Raribeni, II Sarcofago Dipinto di Haghia Triada, Monumenti, Antichi. 19 (1908) 6-86. Τοιχογρ. Αγίας Τριάδας: ο.π. 68, fig. 21.
5. I.A. Παπαποστόλου, Τα Σφραγίσματα των Χανίων, (Αθήνα 1977), 69-85.
6. Lawler, The Dance in Ancient Crete 23, Όμηρος Σ Ιλιάδας 590-606 Λουκιανός Περί ορχήσεως 8. Αθήναιος V. 181b.
7. Emma Brunner – Traut, Der Tanz im Alten Aqypten, (New York 1938).
8. ο.π. (5).
9. P. Warren, “Circular Platforms at Minoan Knossos” BSA 79 (1984) 307-323.
10. D. Levi, Festos e la civilta minoica (Incunabula Graeca 60, 1979), testo I, 96 fig. 120, pls, 1xviia, 160b-c. Warren ο.π. 319.
11. ο.π. (5).
12. ο.π. (67).
13. L.B. Lawler, “The Lily in the Dance” American Journal of Philology” 65 (1944) 75-80.
14. E.N. Evans, “The Knossos Miniature Frescoes and the Function of the Central Courts” in Acta Ath-4o, 158. N. Marinatos “Public Festivals in the West Courts of the Palaces” ο.π. 141. Οι ερευνήτριες αυτές ωστόσο τεκμηριώνουν την άποψή τους προβάλλοντας ως ενδείξεις την ήρεμη κίνηση των μορφών και τους ακυμάτιστους βοστρύχους της κόμης.
15. Davis, ο.π. Marinatos ο.π.
16. ο.π. (5).
17. CMS I, Nr 126, Nr 219.
18. D. Levi, “The cretule di Haghlia Triada” Annuario 8-9 (125-26) 140, fig. 154 και 155, 143 fig. 159.
19. Warren ο.π. (2), 16 fig. 8, 9.
20. C. Sourvinou, “On the authenticity of the Ashmolean ring 1919. 56” Kadmos 9-10 (1971) 60-69. Επίσης της ίδιας «On the lost “boat” ring from Mochlos” Kadmos 12 (1973) 149-158.
21. A. J. Evans “The Mycenaean Tree and Pillar Cult” JHS 21 (1901) 130-135.
22. Warren ο.π. (2) 18.
23. L.B. Lawler, “ The Dance of the Ancient Mariners”, American Philological Association. Transactions Proceedings 75 (1944) 27.
24. PM I 500-510.
25. J.D.S. Pendlebury, The Archaeology of Crete, (London 1939), 274. Picard ο.π. (2) 113-114.
26. L.B. Lawler, The Maenads, Memoirs of the American Academy in Rome 6 (1927) 69-112.
27. CMS 113 Nr, 51 με σχετική βιβλιογραφία.
28. Nilsson ο.π. (2), 280 B. Ruthowski, Cult places in the Aegean World, (Krakow 1972), 61, 206, 209, fig. 86.
29. F. Chapouthier, Deux epees d’ apparat decouvertes en 1936 au palais de Mallia, (Etudes Cretoiese, 5 Paris 1938). PM IV 501, fig. 443.
30. PM ο.π. 502, fig. 444.
31. Ξενοφώντα Συμπόσιο VII, 11.
32. W. Deonna, Le symbolisme de l’ acrobatie antique, (Collection Latomus IX. Bruxelles 1953), 80.
33. ο.π., 7.
34. ο.π., (7).
35. Σφράγ. Αγ.Τριάδας: ο.π. (19), 138. Σφραγ. Βάθειας: ΡΜ IV 414, fig. 343a και 946, fig. 914.
36. RM III 69, fig. 39.
37. Ο Evans τον θεωρεί συριακό ΡΜ IV 419-19, 946.
38. PM III 69.
39. Πομπ. Τοιχ. Κνωσού: ΡΜ ΙΙ 660-755, fig. 450, pls XXV-XXVII, Τοιχ. Αγ. Τριάδας ο.π. (5). Ρυτό Κνωσού: ΡΜ ΙΙ 752, fig. 486.
40. S.E. Peterson, Wall Painting in the Aegean Bronze Age. The Procession frescoes, (Michigan 1981) .
41. Ch. Boulotis, Nochmals Zu, Prozession fresco von Knossos: Palast und Darbringund von Prestige – Objekten, Acta Ath –4o, 145.
42. PM II 721-22, fig. 450 group A.
43. Ανάλογα δείγματα έχουμε και από την Αίγυπτο. Brunner ο.π. (8), Αbb. 3.
44. Warren, ο.π. (2), 20.
45. Κνωσσού: ΡΜ Ι 694 και ΙΙΙ 313. Μαυροσπήλιου: Ε.J. Forsdyke, “The Mavro Spelio Cemetery at Knossos” BSA 28 (1926-27) 263, pl.XIX VIIB5.
46. N. Marinatos, Minoan Sacrificial Ritual, (Stockholm 1986), 32-35.
47. Αγ. Τριάδας: ο.π. (5) Μιλάτου: Evans, o.π. (22), 76 fig. 50 Kνωσσού: L. Morgan “A Minoan Larnax from Knossos” BSA 82 (1987) 171-200. Επισκοπής: Α. Κanta, The Late Minoan III Period in Crete. SIMA 58 (Goteborg 1980), fig. 63 1-5. Ζαφέρ Παπούρας: Α. Evans, The Prehistoric Tombs of Knossos, (London 1906), fig. 26a.
48. Πομπή αρμάτων εικονίζεται σε λάρνακα από την Τανάγρα. Θ. Σπυρόπουλος, «Ανασκαφαί εις το μυκηναϊκόν νεκροταφείον της Τανάγρας», ΑΑΑ 3 (1970) 184-197, εικ. 17.
49. B. Rutkowski, Minoan Sacred Embles, Antichita Cretesi, Studi in onore di Doro Levi, I, 148-157.
50. Σπυρόπουλος ο.π. (49).
51. Glotz o.π. (2), 335.
52. ο.π. (5). Για διαφορετικές ερμηνείες της πομπής S. Hood, The Arts in Prehistoric Greece, (Great Britain 1978), 145-146.
53. D.G. Hogarth, “The Zarko Sealing”, JHS 22 (1902) 76-93.
54. Σφραγ. Κνωσσού: CMS 114 Nr 136 Χανίων: Παπαποστόλου ο.π. (6), 30, πιν. 42.
55. Α.Β. Cook, “Animal Worship in the Mycenaean Age”, JHS 14 (1894) 81-169. Lawler, The Dance in Ancient Crete 33-34.
56. R. Barnett, A Cataloque of the Nirmrud ivories with other examples of ancient Near Eastern ivories in the British Museum, (London 1975), 35.
57. Lawler, ο.π. (56).