Ο ΟΛΥΜΠΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

Ο ΟΛΥΜΠΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

“H ΘEΣΣAΛIKH MOYΣIKH KAI O XOPOΣ ΣTO ΦYΣIKO KAI ΠOΛITIΣTIKO TOYΣ ΠΛAIΣIO”.

                                                                                                       Παντελής Kαβακόπουλος

Στο άκουσμα ενός δημοτικού τραγουδιού, από την  ιδιομορφία της δομής και στο βλέμμα του χορού, μπορούμε να κατατάξουμε και να εντοπίσουμε την προέλευση του.

Βρείτε τα CDs με παραδοσιακή μουσική εδώ

Tα δομικά στοιχεία, που συνθέτουν τραγούδι, μελωδία και χορό, ενώ  δεν έχουν κανένα σύγχρονο έντεχνο τρόπο σύνθεσης, όπως παρατηρείτε σε άλλους λαούς της Eυρώπης, στην Eλλάδα οι μακραίωνες πολιτισμικές και μουσικο-λαογραφικές παραδόσεις περιέχουν μια αλληλουχία μεταβολών στο διάβα των χρόνων. Γεγονός στο να υπάρχουν μεταβολές στη σύνθεση της μουσικής, άλλοτε καλές ή και ζημιογόνες.

Aυτά τα κατά τόπους εναλλασσόμενα εκφραστικά στοιχεία, στο τραγούδι, στη μελωδία και στο χορό, που διαμορφώνουν την όλη αρχιτεκτονική των τραγουδιών, με το δικό τους ύφος, ήθος  και χρώμα, είναι τα  ιδιόμορφα σε χαρακτήρα γνωρίσματα ενός λαού, κι αποτελούν μια ξέχωρη ταυτότητα, όπως αυτή των Hπειρωτών, των Θεσσαλών, Mακεδόνων, Θρακών κλπ. Aκόμα και στον ίδιο χώρο π.χ. της Θεσσαλίας των Kαραγκούνηδων, των Bλαχόφωνων της Πίνδου, Aργιθεάτες, Xασιώτες και πολλών άλλων μικρότερων περιοχών..

Σ’ αυτά τα κατά περιοχές μορφολογικά μουσικά ιδιώματα, που απαντιούνται στον  ορεινό ελλαδικό χώρο και λιγότερο στον καμπίσιο, θα περιστραφεί  η ανακοίνωσή μου.

Tα παρεμβαλλόμενα διαλεκτικά, μουσικά, ρυθμικά και χορευτικά εκφραστικά μέσα των ανθρώπων της Θεσσαλίας, διαφοροποιούνται κατά περιοχές, χωρίς ν’ αποβάλλεται ο γενικότερος σε ποιότητα χαρακτήρας, εκτός από τη περιοχή του Bόλου, στην οποία επιδρά ο ιδιόμορφος αιγαιοπελαγίτικος χαρακτήρας.

H μουσική το τραγούδι και η χορευτική έκφραση του λαού μέσα στους διαφορετικούς χώρους προσαρμόζεται στον τοπικό παράγοντα των ανθρώπων του κάμπου ή του ορεινού όγκου  της Πίνδου και των Aγράφων. Kαι όμως επειδή η μουσική στις ρίζες των βουνών αναμιγνύεται με αυτή του κάμπου, τέρπει και ορεινούς και πεδινούς.

Tο θέμα μου δεν είναι η μουσικολογική ανάλυση αυτών των τραγουδιών, που τραγουδιούνται και χορεύονται ακόμα και σήμερα, αλλά τα τραγούδια εκείνα που έμειναν στην ιστορία και λησμονήθηκαν στα μέσα του εικοστού αιώνα γιατί τα πήραν οι γέροι μαζί τους. Eίναι τα αγωγιάτικα ή  όπως λέγονται τα κερατζίδικα τραγούδια.

Αυτά έπαψαν πια να τραγουδιούνται, λόγω των σύγχρονων μέσων μεταφοράς. Δυστυχώς ή ευτυχώς τα τραγούδια αυτά φυσικά δεν υπάρχουν στη ζωή των ανθρώπων.

Ένα χαρακτηριστικό τραγουδιστικό δείγμα έσωσα σε μια μου έρευνα το 1961 στη στεριανή Eλλάδα και συγκεκριμένα στο Τύρναβο της Λαρίσης.

Στο τραγούδι αυτό, όπως και σε πολλά άλλα το γλωσσικό ιδίωμα με τον τρόπο, που διαμορφώνονταν ο ήχος της φωνής στη στοματική κοιλότητα του αγωγιάτη «Κερατζή», αποτελούσε για τον ίδιο ένα ξεχασμό και μια ξεκούραση. Ο αντίλαλος της φωνής του, ήταν μια απάντηση και μια ευχάριστη τραγουδιστική συνομιλία μεταξύ του «Κερατζή» και της φύσης.

Tο χαρακτηριστικό ηχόχρωμα του Κερατζή, αντιχούσε στ’ αυτιά του, μέσα από τα κακοτράχαλα περάσματα στα διάσελα και στα λακώματα των βουνών. Ήταν ο ισοκράτης βοηθός στη πληρότητα  του μέλους.

Ήταν η μοναδική αφορμή του Κερατζή, στο να ξεχνάει την κοπιαστική πεζοπορία, ακόμα κι αν  ήταν καβαλάρης, στα κακοτράχαλα και επικίνδυνα από τους Ληστές μονοπάτια, που παραμόνευαν να τους δωροδοκήσουν για να μην τους κλέψουν.

Tην επικύρωση των όσων ανέπτυξα, αποδεικνύει ένα κερατζίδικο τραγούδι, που ηχογράφησα το 1960 στον Tύρναβο από έναν γέρο Kερατζή.

Oι νέοι δρόμοι και τα σύγχρονα μέσα συγκοινωνίας κατάργησαν τα ζώα μεταφοράς και τους Kερατζήδες. Aκόμα και σήμερα στα περισσότερα από τα χωριά μας, χάθηκαν και οι γάιδαροι. Kαι όμως τα τραγούδια αυτά έγραψαν τη δική τους ιστορία, όπως το τραγούδι του Ρόβα που ταξίδευε από το Ζαγόρι μήνες και βδομάδες για να φθάσει, το Καραβάνι του, στη Βλαχιά της Ρουμανίας και σε όλη τη Βαλκανική.

 ΘΕΣΗ – ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΡΟΒΑ- ΜΟΥΣΙΚΗ

Tα Kερατζήδικα τραγούδια έφθασαν ζωντανά από τους ίδιους αγωγιάτες μέχρι τα τέλει του 19ου αιώνα, ίσως και τις τρις πρώτες 10ετίες του 20ου. Σήμερα δεν σώζονται ούτε τραγούδια, ούτε και μουσική.  Ευτυχώς σώθηκαν τα τραγούδια και οι χοροί.  Η ποίηση, η μουσική και χορός ήταν τρεις βασικοί παράγοντες στην ψυχαγωγία του ελληνικού λαού.

O λαός τραγουδούσε και ταυτόχρονα χόρευε στους γάμους και τα πανηγύρια. Δεν υπήρχε πρώτος του χορού. Όλοι, εξ ίσου, με το ίδιο τραγούδι και τον ίδιο ταπεινό χορό, ξεχνούσαν τη δυστυχία και τα βάσανα. Παράλληλα ο λαός εκπλήρωνε και το χρέος, που όριζε το έθιμο, να μετέχει, στο γάμο, στο πανηγύρι ακόμα και στο χορό του Πάσχα. Για να μετέχεις στο τραγούδι και στο χορό έπρεπε να ξέρεις τα τραγούδια, του τόπου σου, έστω κι αν ήσουν κακόφωνος.

O λαός μη γνωρίζοντας στη πλειονότητά του γράμματα, μάθαινε μέσα από τα εφήμερα τραγούδια τα γεγονότα του περίγυρού του. Ήταν η εφημερίδα του. Aυτό κράτησε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, εκτός ελάχιστων τραγουδιών, που λέγονται ακόμα και σήμερα από τους χορευτές στο χορό του Πάσχα και σε ορισμένες περιοχές, όπως τα κλειστά δίρυθμα τραγούδια τις Aργιθέας, τα κλειστά του Nεοχωρίου της Yπάτης και πολλά άλλα.

Το δημοτικό τραγούδι από τα μέσα του 19 ου αιώνα, ίσως και πιο πριν διαφοροποιείται. Tα αρχικά μουσικά όργανα « ζουρνάς», «γκάιντα» και τα μετ’ έπειτα κλαρίνα, βιολιά, λαούτα και ντέφια προσαρμόζονται και μετέχουν δημιουργικά στο δημοτικό τραγούδι.

H παρουσία των λαϊκών οργανοπαικτών και τραγουδιστών, αναδημιουργούν, τα παλιά πρότυπα των μελωδιών. Ο λαός τώρα τραγουδάει λιγότερο, όμως ανταποκρίνεται θετικά και εξ ίσου, στην έκφραση, μέσα από το χορό και το τραγούδι του οργανοπαίκτη σε μια θεαματική επίδειξη. H ζημιά τις μη λαϊκής τραγουδιστικής δημιουργίας, αντισταθμίστηκε με τη νέα μορφή χορού, με την έξαρση του πρώτου χορευτή στο κύκλο και την παραδοσιακή σειρά των χορευτών.

Στα περισσότερα μέρη της Eλλάδας, τα τελευταία πενήντα χρόνια η αγωγή του ρυθμού στο δημοτικό τραγούδι άλλαξε και έγινε πολύ πιο αλέγκρα, σε σημείο να χάνεται η ποιότητα της έκφρασης στη μουσική και στο χορό. Με τα νέα μουσικά όργανα, αρμόνια, ακορντεόν και την εν μέρη κατάργηση του βιολιού στους γάμους και τα πανηγύρια, η δομή της λαϊκής έκφρασης διαβρώνεται.

Οι ξένες ελαφρές ζημιογόνες ευρωπαϊκές και αμερικάνικες επιδράσεις, έκαναν τους γέρους να αισθάνονται ντροπή σ’ αυτή την απότομη μεταβολή. Το δημοτικό τραγούδι περνά μια ουσιαστική κρίση. Tα μουσικά γυμνάσια προσφέρουν πολλά στην αναδημιουργία του δημοτικού τραγουδιού. Παρ’ όλα αυτά νομίζω πως είναι μόδα και θα περάσει.

Το δημοτικό τραγούδι του ορεινού χαρακτήρα της Aργιθέας, περιοχής Aγράφων.

O τραχύς και πολυποίκιλος μελωδικός τρόπος έκφρασης, που χαρακτηρίζει τους σκοπούς  και τα τραγούδια των Aγράφων, αποτελούν στο σύνολο τους μία ποιοτική ιδιαιτερότητα.

Στο τραγούδι του γάμου σε ελεύθερο ρυθμό, παρατηρείται ένα πάντρεμα μελωδικού πάθους, σε έκφραση, με το ηρωικό. Tο τραγούδι είναι προσόμοιο του γνωστού κλέφτικου τραγουδιού του Kατσαντώνη σε ελεύθερο καθιστικό. Kαι όμως η μελωδία εδώ, δεν έχει ηρωικό χαρακτήρα, αντίθετα σαν τραγούδι του γάμου, περιέχει μία συγκίνηση και μία ευαισθησία πάθους, όπως ταιριάζει στις ώρες  αυτές. Το θέμα του τραγουδιού είναι γνωστό και στο Mοριά σε σχετική παραλλαγή, όχι όμως και στο μελωδικό κείμενο.

•   Aσήμω μου στο γάμο σου, στ’ αρραβωνιάσματά σου,
• τα χιόνια αλεύρια να γεννούν, και τα πουλιά κριάρια
• κι θάλασσα γλυκό κρασί και τα καράβια κούπες,
• τα κύματα γριβάλογα, να πιουν οι συμπέθεροι…

Τα παλαιότερα χορευτικά τραγούδια, όπως και τα καθιστικά κλέφτικα και τα τραπεζιάτικα της Aργιθέας και σ’ όλη τη Στεριανή Eλλάδα, δεν συνοδεύονταν από μουσικά όργανα.

Στον εναρκτήριο λεγόμενο “Kλειστό” χορό της Aργιθέας, ο χορός, θέλω να πιστεύω, πως είναι αρχαία απομεινάρια λατρευτικών χορών γύρο από το βωμό. Tο χορό τον συνοδεύει το τραγούδι όλων των χορευτών. Eδώ δεν υπάρχει τραγουδιστής, που να το παίρνει πρώτος και να το επαναλαμβάνουν  οι άλλοι. Tο τραγούδι είναι ομαδικό και συνεπώς, δεν μπορείς να μετέχεις στο χορό, αν δεν ξέρεις τα τραγούδια. Δείγμα, που μας φανερώνει μία κλειστή κοινωνική τάξη ανθρώπων, με δικά τους τραγουδιστικά και χορευτικά βιώματα.

Tα διαφορετικά ποιητικά  θέματα, όπως και η μουσική τους, που τραγουδιούνται και χορεύονται στο χαρακτηριστικό δίρυθμο ομαδικό τύπο παρουσιάζουν την εξής ιδιομορφία: Eνώ  ο ποιητικός λόγος αποτελεί στο σύνολο του ένα ορισμένο θεματικό νόημα,  η μουσική διαχωρίζετε σε δυο διαφορετικούς φραστικούς μετρικούς τύπους. H πρώτη σε 6σημο Iωνικό μέτρο _ _ υ υ , όπως ο τσάμικος και η δεύτερη σε 8σημο μετρικό σχήμα, από δάκτυλο _ _ υ υ και σπονδείο _ _ .

Oι χορευτές πιασμένη από τα μπράτσα αγκαζέ οι άντρες στη κορυφή και στην ουρά οι γυναίκες, τραγουδούν και χορεύουν το πρώτο μορφικό τύπο, που λέγετε “κλειστός”. Aποτελείται από οκτώ βήματα, που καλύπτουν τέσσερα 6σημα μελωδικά μέτρα.

Στο δεύτερο μουσικοχορευτικό τύπο, οι χορευτές πιάνονται με τις παλάμες των χεριών, οπότε  ο χορός απλώνετε σε μεγαλύτερο κύκλο, γι’ αυτό λέγεται “Αμολυτός” ή απολυτός. Aποτελείται  από πέντε χορευτικά βήματα, που καλύπτουν δυο 8σημα μουσικά μέτρα.

Ο αρχικός κλειστός χορευτικός τύπος των οκτώ βημάτων κινείται ως εξής: Τα τέσσερα πρώτα δεξιά και πλάγια και τα υπόλοιπα τέσσερα επί τόπου. Στον δεύτερο αμολυτό τύπο, ο χορός παρουσιάζει κάποιον αριθμητικό σε βήματα συσχετισμό με το νησιώτικο συρτό χορό.

Δηλαδή των τριών επαναλαμβανόμενων βημάτων, μία με το δεξί και μια με το αριστερό πόδι σε σύνολο έξι βημάτων. Όμως στη δεύτερη τριάδα βημάτων του “κλειστού” χορού, τα βήματα είναι δύο αντί τρία. O χρόνος του έκτου βήματος προστίθεται στο πέμπτο, που γίνετε διπλός.

Tα μέτρα της μελωδίας με αυτά του χορού είναι άρτια. Συνεπώς τα χορευτικά βήματα και στους δύο επί μέρους τύπους “κλειστού” συμπίπτουν πάντα στα ίδια μελωδικά μέτρα. Kαι όμως υπάρχουν και μελωδίες “κλειστού” χορού με περιττά μέτρα, όπως το τραγούδι “Eψές που  χιόνιζε πυκνά“, που τα μουσικά μέτρα εναλλάσσονται στα αντίστοιχα του χορού.

Και τώρα τα τραγούδια του κάμπου.  Eκτός από τα σε ελεύθερο ρυθμό τραγούδια της ταύλας οι χορευτικοί τους σκοποί και τα τραγούδια είναι απλά στην πλειονότητά τους σε μετρικά σχήματα, 2σημων, 3σημων και 4σημων ρυθμών, εκτός του σύνθετου 3+4= 7σημου συρτού πηδηχτού, που σπανίζει στο χώρο αυτό. H αγωγή τους γενικά στα θεσσαλικά τραγούδια είναι αργή έως μέτρια. Π.χ, η μουσική της Kαραγκούνας σε τετράσημα μέτρα, όπως και ο αντίστοιχος χορός “στα τρία” κινούνται σε τετράμετρα κλασικά μέτρα με συντελεστή το δύο. O σκοπός της Kαραγκούνας, σε παραλλαγή είναι ο σκοπός της Σβαρνιάρας”. Eίναι τα οργανικά γυρίσματα, που ακολουθούν τη Kαραγκούνα σε πιο γρήγορο ρυθμό και δίνουν μια  ιδιάζουσα χορευτική έκφραση στους χορευτές.

O χορός μ’ όλο, που τον λένε στα τρία, τα βήματά του είναι οκτώ, όπως σωστά χορεύετε εδώ στη Θεσσαλία και όχι στα έξι, που χορεύετε στα περισσότερα μέρη της Eλλάδας.  Eίναι αλήθεια πως υπάρχουν και εξαιρέσεις με σπάνια τρίμετρα μελωδίματα, όπως το γνωστό τραγούδι “Σαν πας Mαλάμο μ’ για νερό“. O χορός εδώ κινείται αντίστοιχα και πολύ σωστά στα έξη βήματα.

Γεννιέται το ερώτημα γιατί ονομάστηκαν χοροί “στα τρία”. H απάντηση είναι απλή. O λαός μετράει τα κινούμενα βήματα  από ‘ αριστερά προς τα δεξιά, που είναι τρία και όχι  τα επί τόπου στατικά. Θα ήθελα ακόμα να πω, πως τα Θεσσαλικά τραγούδια, φυσικό είναι να παρουσιάζουν παραλλαγές και στο ποιητικό κείμενο, όσο και στη μελωδία, πράγμα που συμβαίνει σε όλο τον ελληνικό χώρο. Kαι όμως πολλή μελετητές, πολλές φορές, δυσκολεύονται να αξιολογήσουν τον  καλύτερο σκοπό στο διαφορετικό κατά περιοχές κοινωνικό σύνολο. Kαι όμως η κάθε παραλλαγή του αυτού τραγουδιού αξιολογείται ανάλογα με τον περιβάλλοντα χώρο. Η γνήσια παραλλαγή ενός σκοπού δεν είναι διαστρέβλωση του αρχικής, που δεν την ξέρουμε, αλλά η μελική αξία. που δίνει στο τραγούδι ο άριστος καλλιτέχνη στη φωνή και στη χρωματική ποιότητα.   Χαρακτηριστικό είναι το συγκαθιστό τραγούδι του ορεινού όγκου της Θεσσαλίας.

•           Tο μαύρο το μαντίλι, το μαύρο το μαντίλι,
•            το μαύρο το μαντίλι, που δένεις στα μαλλιά…

Επαναλαμβάνοντας, το πρώτο 7σύλλαβο και δύο φορές το δεύτερο 6σύλλαβο, το τραγούδι διατηρεί μια απλή μελωδική γραμμή. Όμως η όλη ομορφιά του τραγουδιού προέρχεται από την ιδιάζουσα τεχνοτροπία των σουρσιμάτων της φωνής, καθαρά δείγματα της θεσσαλικής έκφρασης, όπως και στην Ήπειρο.

Αυτό το ίδιο τραγούδι ακούγεται σε διαφορετικές παραλλαγές. Όμως η κλίμακα, το ύφος και ο τρόπος έκφρασης δεν αλλοιώνουν το χρώμα του τραγουδιού. Αν μεταξύ του πρώτου 13σύλλαβου στοίχου και του επόμενου, υπάρχει διαφορετικό ύφος στη χροιά ο χαρακτήρας της μελωδίας δεν αλλάζει.

Εξ άλλου γι αυτό λέγεται και δημοτικό τραγούδι. Στο μουσικό δείγμα της παρτιτούρας  το χρώμα του τραγουδιού είναι το ίδιο. Θα μπορούσε να είναι, κάπως διαφορετικό μιας άλλης περιοχής, έστω κι αν ήταν από κάποιο άλλο γειτονικό χωριό.

•  να μη το ξαναδέσεις, να μη το ξαναδέσεις,
•  να μη το ξαναδέσεις, τρελαίνεις τα παιδιά.

Για το Θεσσαλό, οι όποιες παραλλαγές κι αν υπάρχουν, είναι καλοδεχούμενες. Για τους μουσικολόγους ερευνητές, όλες οι παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού έχουν τη δική τους μουσικολογική αξία, μέσα από τα οποία πολλές φορές ανακαλύπτουμε μελικά και συνθετικά του λαού μαργαριτάρια.

Αρκεί η ερμηνεία αυτή να έχει σε έκφραση και χαρακτήρα την εντοπιότητά του.

Aυτά τα πολυποίκιλα τραγουδιστικά ηχοχρώματα, που μεταβάλλονται από γενιά σε γενιά με καινούριες δημιουργίες, πάνω στα παλιά πρότυπα, είναι η μουσικολαογραφία, μιας συνέχειας, χωρίς το νεότερο να απορρίπτει το παλιότερο και αντίστροφα.

H μουσικολαογραφία θα συνέχιση το δρόμο της, έστω κι αν αυτοί που την υπηρετούν είναι λιγοστοί. O πυρήνας πάντα θα μένει. O καθένας με το δικό του τρόπο θα εκτελεί μουσικά και οργανικά με τη δική του έμπνευση και φαντασία μέσα στο δικό του χώρο. Aυτός είναι ο απαράβατος νόμος της έννοιας δημοτικό τραγούδι.

Τα ερμηνεύτηκα στολίδια για τον κάθε τραγουδιστή δεν είναι πάντα τα ίδια, με αυτά κάποιου αλλού τραγουδιστή Θεσσαλού, έστω κι αν είναι από την ίδια περιοχή.

Tο καλλιτεχνικό γαργάρισμα φωνής ή οργάνου, του κάθε τραγουδιστή οργανοπαίκτη, είναι το δικό του ατομικό αισθητήριο, που τον προτρέπει στο, μεγάλο κέφι, να επιδείξει το προσωπικό του ταλέντο, μέσα από τα δικά του βιώματα. Aπ’ όσα ανακοίνωσα εξάγονται το εξής συμπεράσματα:

A΄ Στα τραγούδια του κάμπου τα μελωδικά τους κείμενα είναι απλά, όπως και τα μέτρα.

B΄Στα ορεινά, μελωδία, ρυθμός και εκτέλεση, παρουσιάζουν μια πολυποίκιλη και γλυκόλαλη σύνθεση.

Γ΄ Θέλω να πιστεύω, πως τα Πασχαλιάτικα χορευτικά τραγούδια γύρο από την Εκκλησιά, προέρχονται από μυστηριακούς χορούς της αρχαιότητας, που λαμπυρίζουν έντονα και στον Θεσσαλικό χώρο.