Τα «Ραγκουτσάρια» είναι το πιο γνήσιο ελληνικό καρναβάλι

Τα Ραγκουτσάρια, το καστοριανό καρναβάλι που ξεκινά την Πρωτοχρονιά και κορυφώνεται το τριήμερο 6-8 Ιανουαρίου.

Το έθιμο δεν είναι άλλο από ένα καρναβάλι που όμως έχει τις ρίζες του πολύ βαθιά στα Ελληνορωμαϊκά χρόνια και κατόρθωσε παρά τις αντιξοότητες να επιβιώσει στο Βυζάντιο και στην Οθωμανική περίοδο. Το όνομά τους προέρχεται από τη λέξη «Rogatores=Ζητιάνοι» παραπέμποντας άμεσα στη θεματολογία της μεταμφίεσης εκείνων που συμμετέχουν. Για την ακρίβεια, ντύνονται αλλοπρόσαλλα με παλιά ρούχα και βγαίνουν στις γειτονιές για να ζητήσουν διάφορα δώρα από τα σπίτια που επισκέπτονται, σαν αντίτιμο για τα ξόρκια και την απομάκρυνση του κακού πνεύματος από τη γειτονιά. Αν και σε πολλούς από μας η τελετουργία αυτή θυμίζει τον εξορκισμό των καλικαντζάρων (ένα έθιμο βαθύτατα χριστιανικό), η έρευνα ωστόσο μας οδηγεί ακόμη πιο πίσω, στη μακρινή αρχαιότητα. Αρχικά λοιπόν το ΄φτιάξιμο΄ ήταν έμπνευση της στιγμής και οι κάτοικοι με πειράγματα, κεραστικά και φιλοδωρήματα έβγαιναν στους δρόμους και στα σπίτια.ο αρχικό όνομα του εθίμου ήταν «τσαρανιασμένοι ραγκουτσάρηδες» που σημαίνει οι βαμμένοι με μαύρο χρώμα στο πρόσωπο και το σώμα.

Μέχρι το 1930 σημαντικό στοιχείο ήταν και η παρουσία του Βάκχου που έσερνε ένα γάιδαρο στολισμένο με κληματόφυλλα που κουβαλούσε το ξόανο του Θεού Διονύσου μέσα στο οποίο υπήρχαν βαρελάκια με κρασί! Με την επιστροφή των ξενιτεμένων Καστοριανών μετά το 1950 έκαναν την εμφάνισή τους και οι ευρωπαϊκές μεταμφιέσεις. Τα μεγάλα καφενεία Αίγλη και Βυζαντινόν διοργάνωναν ολονύχτια γλέντια και τότε ξεκίνησαν και οι πρώτες παρελάσεις. Τα «Ραγκουτσάρια» αποτελούν την τελευταία γιορτή του χριστουγεννιάτικου Δωδεκαημέρου, το οποίο σήμερα συμπίπτει με τις αρχαίες τελετές της Διονυσιακής λατρείας, που βασιζόταν στις μεταμφιέσεις. Στα χειμερινά «Διονύσια» ο Θίασος των μεταμφιεσμένων περιφερόταν στις γειτονιές περιπαίζοντας τους πάντες (και προπαντός τους άρχοντες, γι αυτό και οι πολίτες κρύβονταν πίσω από κρανία ζώων και περίεργους χιτώνες), έτσι ακριβώς όπως περιφέρονται και σήμερα, με τη συνοδεία μουσικών οργάνων.
Αν και στην αρχαιότητα οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε ζώα όπως για παράδειγμα αγελάδες, ελάφια και τράγους, κατά τη βυζαντινή περίοδο απαγορεύτηκε ρητά αυτή η μεταμφίεση, κι έτσι σταδιακά καθιερώθηκαν πιο ήπιες μορφές όπως π.χ. η αλλαγή του φύλου (οι άνδρες φορούν φούστες και μαντήλια και οι γυναίκες μουστάκια και γραβάτες).

Στο τέλος, όλοι μαζί καταλήγουν στο Ντολτσό και ξεχύνονται στα καλντερίμια προσπαθώντας να επιβληθεί το ένα μπουλούκι στο άλλο, με τις μουσικές και τις φασαρίες τους γενικότερα.

Από τον Διόνυσο στα ρουγκατσάρια

Αρχαίοι θεοί, παγανισμός και χριστιανισμός «συναντιούνται» το βράδυ της Πρωτοχρονιάς

«Πρόσωπο με πρόσωπο» με την αρχέγονη επιθυμία του να γνωρίσει το μέλλον έρχεται ο άνθρωπος την Πρωτοχρονιά, αλλά και με την επιθυμία του – και την ανομολόγητη βεβαιότητά του ίσως – ότι, τελικά, ο νέος χρόνος θα είναι, τουλάχιστον, καλύτερος από τον προηγούμενο.

Μοιραία, λοιπόν, η μεταφυσική κάνει έντονη την παρουσία της την Πρωτοχρονιά, όπως και τα Χριστούγεννα, πράγμα που σημαίνει ότι οι πρωτοχρονιάτικες τελετές βρίθουν συμβολισμών, ανεξάρτητα αν ο υπολογισμός του χρόνου ξεκινά από τη γέννηση του Χριστού για τους χριστιανούς, από την εξορία του Μωάμεθ στη Μεδίνα τον 7ο αι. για τους μουσουλμάνους, από άλλες «σημαδιακές» ημερομηνίες των διαφόρων θρησκειών… ή από τη «Μεγάλη Εκρηξη» που, σύμφωνα με την κυρίαρχη επιστημονική άποψη ήταν η στιγμή της «γέννησης» του σύμπαντος, περίπου 14 δισεκατομμύρια χρόνια πριν…

Η βασιλόπιτα

Ο κυρίαρχος συμβολισμός της Πρωτοχρονιάς για τη χριστιανική Ευρώπη είναι η μορφή του Αϊ Βασίλη για μας ή Σάντα Κλάους για τους Αγγλοσάξονες ή Ντιεντ Μαρόζ για τους Σλάβους. Ο,τι γλώσσα όμως κι αν «μιλάει» η φιλική, γέρικη μορφή με τα πλούσια γένια και τα δώρα, παραπέμπει ευθέως στο αίσθημα της ελπίδας που γεννά η αλλαγή του χρόνου.

Στη δική μας παράδοση, ο Αϊ Βασίλης έδωσε το όνομά του στη βασιλόπιτα, το άλλο μεγάλο σύμβολο της Πρωτοχρονιάς, στην οποία «κρύβεται» το φλουρί, που σε όποιον πέσει θα είναι τυχερός όλο το χρόνο. Η βασιλόπιτα είναι ένα από τα αρχαιότερα έθιμα που διατηρούνται μέχρι σήμερα, τουλάχιστον σε επίπεδο συμβολισμού, αφού η γεύση της εξαρτάται άμεσα από τον τόπο και το χρόνο. Η χριστιανική παράδοση θέλει τη βασιλόπιτα να καθιερώνεται από τον Αϊ Βασίλη, τον επίσκοπο της Καισάρειας, που έζησε από το 330 έως το 379 μ.Χ. Οταν η πόλη κινδύνευσε κάποια στιγμή να αλωθεί, ο επίσκοπος, για να γλιτώσει τον κόσμο, κάλεσε τους πλούσιους να καταθέσουν τις περιουσίες τους και να τις δώσουν στον εχθρό για να αφήσει ήσυχη την πόλη. Οταν τα πλούτη μαζεύτηκαν, οι εχθροί έλυσαν την πολιορκία, γεγονός που ερμηνεύτηκε ως θαύμα. Ο επίσκοπος πλέον έπρεπε να επιστρέψει τα πλούτη, αλλά με έναν τρόπο που δε θα επέτρεπε «πονηριές» από το ποίμνιό του. Ετσι, σκέφθηκε να φτιαχτούν μικρά ψωμιά, όσα και τα σπίτια της πόλης και μέσα να βάλουν τα κοσμήματα και τα χρυσαφικά. Με αυτό το τρόπο καθιερώθηκε η βασιλόπιτα, προς ανάμνηση της σωτηρίας της πόλης.